Қазақстанда өтетін сайлау батыс үшін неліктен маңызды?
Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ. Қазақстан – тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері өз жолын таңдаған аздаған бұрынғы кеңестік социалистік республикаларының бірі. АҚШ Мемлекеттік хатшысының Оңтүстік және Орталық Азия істері жөніндегі көмекшісінің бұрынғы бас орынбасары Ричард Э. Хоугланд «Вашингтон Таймс» газетінде жазған мақаласында осылай дейді.
Ричард Э. Хоугландтың мақаласы аталған газетте 2020 жылдың 17 желтоқсанында жарық көрген. Олай болса, назарларыңызға мақаланың ағылшын тілінен бейресми аудармасын ұсынамыз
10 қаңтарда Қазақстанда парламенттік сайлау өтеді. Вашингтондағылардың көпшілігі бұл фактіні байқап, иықтарын қиқаң еткізіп, одан әрі қарай жүре береді. Бірақ Қазақстанға назар аударудың нақты себептері бар.
Қазақстан тұрғындар тығыздығы төмендеу болғанына қарамастан, оның халқы небары 19 миллион адам ғана, географиялық жағынан алып қарағанда өте үлкен – шамамен бір миллион шаршы миль ауқымды алып жатыр. Бұл жер көлемі бойынша әлемдегі тоғызыншы мемлекет. Қазақстан табиғи ресурстарға, әсіресе мұнайға, табиғи газға және уранға бай. Бірақ ол күрделі, стратегиялық маңызды аймақта орналасқан, Ресеймен және Қытаймен шекаралас, Ауғанстан мен Иран да алыс емес.
Қазақстан сонымен қатар тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа бағытты сәтті бастаған бірнеше бұрынғы кеңестік социалистік республикалардың бірі. Бұл көбінесе оның тұңғыш президенті, бұрынғы кеңестік «аппаратчик» Нұрсұлтан Назарбаевқа байланысты. Осыдан небәрі үш онжылдық бұрын, Қазақстан тәуелсіздік алған кезде, Президент Назарбаев Қазақстанды жаңа жолға салған үш шешім қабылдады.
Біріншіден, Қазақстан ең басынан бастап оны кеңестік командалық экономика моделінен алшақтатқан макроэкономикалық реформалар жүргізді. Бүгінгі күні оның банктік және басқа қаржы жүйелері Орталық Еуропамен теңесуде. Астанадағы жаңа Халықаралық қаржы орталығының арқасында Қазақстан Еуразияның экономикалық орталығы болуды мақсат етіп қойды.
Екіншіден, ең бастысы, Қазақстан – АҚШ-тың ядролық қаруды таратпау саласындағы үлгілі серіктесі. Кеңес Одағы ыдыраған кезде Қазақстан әлемдегі ядролық арсенал бойынша төртінші орынға ие болды. Бірақ Назарбаев мырза толықтай ядролық қарудан арылуға міндеттеме қабылдады, оның себебі Кеңес Одағының ядролық сынақтары Қазақстанның солтүстік-шығысындағы Семей мен оның маңайындағы аудандардың тұрғындарына тигізген салдарлары.
Нанн – Лугар бағдарламасы шеңберінде, Каспий теңізінің жағалауында орналасқан Ақтаудағы БН-350 жылдам нейтрондарда ядролық реакторды тазарту бойынша онжылдыққа созылған америкалық-қазақстандық жұмыстар 2010 жылы қарашада айтарлықтай жетістікке жетті, бұл кезде Қазақстан 3000 кг қару-жарақ деңгейіндегі плутоний мен 10000 кг жоғары байытылған уран - 750 ядролық қару жасауға жеткілікті материалды бұғаттады және қауіпсіздігін қамтамасыз етті.
Үшіншіден, ең бастысы, Назарбаев мырза егер де Қазақстан беделді, тәуелсіз ел болуға ұмтылса, оған басқаша ойлайтын жаңа буын көшбасшылары керек деп шешті.
Ол «Болашақ» бағдарламасының негізін қалады, оның шеңберінде жас қазақстандықтар жоғары білім алу үшін және кейбір жағдайларда ғылыми дәрежеге ие болу үшін шетелге шығады. Ол бұл көреген саясатты Қазақстан Каспийдегі кен орындарынан мұнай өндіру арқылы байи бастағанға дейін де жүргізді. Қазіргі уақытта Қазақстанда «Болашақ» бағдарламасының мыңнан астам түлектері – жаһанданған, көбінесе ағылшын және басқа да әлемдік тілдерде сөйлейтін, мемлекеттік және жеке секторларда билік пен ықпал деңгейіне көтерілген жастар. Бұл Қазақстанның әлемді қалай қабылдағанына және әлем Қазақстанды қалай қабылдағанына айтарлықтай әсер етті.
Назарбаев мырза Қазақстанды әлемдік сахнада танытуға бел буды. 2010 жылы Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық етті, осы құрметке ол бұрынғы кеңестік республикалардың ішінде бірінші болып ие болды.
Мемлекеттік хатшы Хиллари Клинтон 2010 жылдың желтоқсанында Астанада өткен ЕҚЫҰ Саммитіне АҚШ атынан қатысты. 2017 жылы Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелігіне екі жылдық мерзімге сайланды – қайтадан бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының ішінен осы позицияға қол жеткізген алғашқы мемлекет. Сол жылы Қазақстанда әлемдік көрмелердің бірі «Экспо-2017» өтті, бұл іс-шара оның оңтүстік Сібір даласындағы елордасына миллиондаған қонақтарды өзіне тартты.
Орталық Азия үкіметтері үшін тағы бір алғашқы оқиға болғаны – Назарбаев мырзаның 2019 жылы наурызда 29 жыл билік басында болғаннан кейін өз еркімен президенттік қызметінен кеткендігі, оның орнына конституцияға сәйкес Сенат төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев тағайындалды. Содан кейін Тоқаев мырза маусым айындағы кезектен тыс сайлауда президент болып сайланды. Биліктің бұл бірқалыпты ауысуы тұрақтылықты бағалайтындарға ұнады, бірақ одан да маңызды демократиялық реформалар мен билікті қайта бөлуді қалайтындарға ұнамады.
Содан бері Қазақстан саяси реформаларда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді, бірақ әлі де көп нәрсе жасау керек. Қазақстан либералды демократия да емес, тоталитарлық полициялық мемлекет те емес. Қазақстан өз тарихында Ренессанс, Реформация немесе Ұлы Ағарту сияқты Батыс демократиясының интеллектуалды негіздерін ешқашан бастан кешірген емес. Барлық халықтар сияқты, бұл да өзінің 70 жылдық кеңестік үстемдігін, Патша империясының бірнеше жүз жылдық кезеңін және ортағасырлық хандықтар мен Орталық Азияның көшпелі қауымдарының дәстүрлерін қамтитын өзіндік тарихы бар ел.
Батыстық құқық қорғау ұйымдары Қазақстандағы заң бұзушылықтар болған кезде олар туралы хабарлауға құқылы. Бірақ бұл Батыс оппозициялық партияларды жіті бақылап отырса да, Қазақстандағы парламенттік сайлауды фарс деп санауы керек дегенді білдірмейді. Бұл Батыстың жаһандық қауіпсіздікті нығайту, Орталық Азияны әлемдік экономикаға интеграциялау және Қазақстан мен басқа да Орталық Азия мемлекеттерінің саяси және экономикалық жағынан дамуына көмектесу мақсатында стратегиялық деңгейде Қазақстанмен өзара әрекеттесуіне кедергі болмауы керек.
Демократиялық мұраттар тамыр жайып, өз орнын алуға уақыт қажет. Қазақстан тәуелсіз мемлекет болуды жалғастырып жатқан кезде, Вашингтондағы саясаткерлер бұл әлемнің стратегиялық маңызды бөлігіндегі АҚШ-тың сенімді серіктесі екенін түсінгендері жөн.