Иран-Израиль шиеленісі: Сарапшы соғыс қаупін бағалады
Иран мен Израиль арасындағы шиеленіс жаңа соғысқа ұласуы мүмкін деген қауіп күшейді. Мұндай қақтығыс бүкіл Таяу Шығыстың саяси картасын өзгертетіні сөзсіз. Профессор Доктор PhD, профессор, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ аймақтану кафедрасының меңгерушісі Әйгерім Оспанова аймақтағы жағдайдың қаншалықты қауіпті екенін, ядролық дағдарыстың қай деңгейге жеткенін және бұл процесс Қазақстанға қалай әсер ететінін BAQ.KZ тілшісіне айтып берді.
BAQ.KZ: Израиль мен Иран арасындағы қазіргі шиеленісті сіз қалай сипаттайсыз. Бұл қысқа мерзімді саяси қысым ба, әлде толыққанды қақтығысқа апаратын ұзақ үдеріс пе?
Әйгерім Оспанова: Израиль мен Иран арасындағы шиеленіс – бұл бір сәттік саяси қысым емес, ұзаққа созылған және көпқабатты үдеріс. Мұнда аймақтық қауіпсіздік, ядролық және зымырандық бағдарламалар, сондай-ақ аймақтық ықпал үшін бәсекелестік қатар жүреді. Қарсы тұру кезеңдері мен уақытша тыныштық бір-бірін алмастырып отырады, көбіне сыртқы делдалдардың араласуымен. Сондықтан бұл жағдайды қысқа мерзімді дағдарыс емес, басқаруға болатын, қайталанып тұратын қақтығыстар тізбегі деп сипаттауға болады. Тұрақты бейбіт шешімге жету үшін өзара сенім шаралары мен кезең-кезеңмен келіссөздер қажет. Бұл мәселені бір сәтте шешуге тырысу емес, диалогты біртіндеп қалпына келтіру маңызды.
BAQ.KZ: Егер қарулы қақтығыс шынымен басталса, оның ауқымы қандай болуы мүмкін?
Әйгерім Оспанова: Қарулы текетірес орын алса, ол көбіне шектеулі сипатта өтеді: әуе соққылары, зымыран шабуылдары, кибероперациялар болуы ықтимал. Бірақ мұндай соққылардың географиясы жылдам кеңейіп, көрші мемлекеттердің әуе және теңіз кеңістігіне әсер етуі мүмкін. Соған қарамастан, барлық тараптар толыққанды соғысқа жол бермеуге мүдделі, өйткені оның адамдық, экономикалық және саяси шығындары өте жоғары. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай қақтығыстар көбіне үшінші тараптардың делдалдығымен тоқтатылады. Сондықтан байланыс арналарының, ескерту жүйелерінің және қауіпсіздік хаттамаларының болуы шиеленісті бақылауда ұстауға көмектеседі.
BAQ.KZ: 2015 жылғы ядролық келісім мерзімі аяқталған соң Иранның ядролық бағдарламасы қауіпті деңгейге жетті деп ойлайсыз ба?
Әйгерім Оспанова: Қауіп деңгейі тек техникалық параметрлерге ғана емес, ашықтық пен халықаралық бақылауға да байланысты. Инспекторлардың қолжетімділігі шектелген жағдайда белгісіздік күшейеді, бұл өз кезегінде қауіп туралы түсінікті арттырады. Қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ең тиімді тәсілі – тексеру мен мониторинг жүйесін қалпына келтіру. Мұндай техникалық ашықтық өзара сенімді арттырып, тараптар арасындағы диалогты жеңілдетеді. Толық келісімге бірден қол жеткізу қиын, сондықтан біртіндеп орындалатын, нақты және өлшенетін қадамдарға негізделген тәсіл анағұрлым нәтижелі болады.
BAQ.KZ: Санкциялар мен келіссөздердің тоқтауы Иранның әскери белсенділігін күшейтуге қалай әсер етті?
Әйгерім Оспанова: Тарихи тәжірибе көрсеткендей, қатаң санкциялар мен келіссөздердің үзілуі елдерді күш көрсету арқылы өз ұстанымын көрсетуге итермелейді. Бұл – әскери жаттығулар, зымыран сынақтары немесе риторикалық қарсы шабуылдар түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда тараптар “сөз емес, іс арқылы” өз ықпалын көрсетуге ұмтылады. Алайда ұзақ мерзімді экономикалық шектеулер қорғаныс қуатын әлсіретіп, сонымен қатар келісімге келу үшін жаңа терезе ашады. Осылайша, дипломатиялық “шағын қадамдар”, яғни шектеулі келісімдер мен гуманитарлық бастамалар – шиеленісті бәсеңдетудің ең ықтимал жолы болып қалады.
BAQ.KZ: Тегеранның уран қоры “толық жойылды” деген мәлімдемесіне сенуге бола ма? Әлде бұл ақпараттық соғыстың бір бөлігі ме?
Әйгерім Оспанова: Қарулы әрекеттер мен шектеулі халықаралық бақылау жағдайында мұндай мәлімдемелерді нақты деректерсіз растау мүмкін емес. Инфрақұрылымның зақымдануы материалдық қорлардың толық жойылуын білдірмейді.
Негізгі мәселе – нақты не бүлінгені: жабдық па, электр жүйелері ме, әлде материалдың өзі ме? Қазіргі таңда сенімді халықаралық растау жоқ, сондықтан “толық жойылды” деу ғылыми тұрғыда асығыс. Ең бастысы – бақылау мен тексеру жүйесін қайта орнату. Ақпараттық соғыс жағдайында дәлдік пен ашықтық – тұрақтылықтың басты кепілі.
BAQ.KZ: Егер қақтығыс басталса, оның салдары Сауд Арабиясы, БАӘ, Катар сияқты Таяу Шығыс елдеріне қалай әсер етеді? Мұндай соғыс мұнай бағасына ықпал ете ме?
Әйгерім Оспанова: Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері және Катар үшін ең үлкен қауіп – энергетикалық инфрақұрылым мен экспорттық логистика. Мұндай соғыстар мұнай бағасының күрт өсуіне, сақтандыру шығындарының артуына және теңіз тасымалының баяулауына әкелуі мүмкін. Дегенмен, тәжірибе көрсеткендей, мұндай баға секірістері қысқа мерзімді сипатта болады, егер тараптар тез арада атысты тоқтатуға келісе алса.
Аймақ елдері үшін маңыздысы – бірлескен әуе және зымыран қорғанысын нығайту, ал әлемдік нарық үшін тұрақтылық туралы дипломатиялық сигналдар жіберу. Бұл мұнай бағасының тұрақтануына және экономикалық сенімділіктің артуына ықпал етеді.
BAQ.KZ: Израиль мен Иранның тікелей соғысы аймақтағы АҚШ мүдделеріне қалай әсер етеді?
Әйгерім Оспанова: Америка Құрама Штаттары үшін басты мүдделер – ядролық қарудың таралмауын сақтау, одақтастардың қауіпсіздігі және теңіз сауда жолдарының ашықтығы.
АҚШ дәстүрлі түрде шектеулі әскери қатысу мен дипломатиялық қысым арасындағы тепе-теңдікті ұстануға тырысады. Вашингтон үшін маңыздысы – соғысты аймақтық деңгейден жаһандық деңгейге көтермеу. Сол себепті АҚШ көбіне әскери қатысуды шектей отырып, делдалдық және бақылау тетіктерін күшейтеді. Бұл тәсіл шиеленісті бақылауда ұстауға мүмкіндік береді және соғыстың ұлғаю қаупін азайтады.
BAQ.KZ: Ресей мен Қытайдың бұл жағдайда ұстанымы қандай болады деп ойлайсыз?
Әйгерім Оспанова: Екі ел де тұрақтылық пен энергетикалық нарықтардың теңгерімін сақтауға мүдделі. Сондықтан олардың ұстанымы көбіне дипломатиялық жолды қолдау,
БҰҰ мен Халықаралық атом энергиясы агенттігі шеңберіндегі процестерді жандандыру және тараптар арасындағы диалогты сақтау бағытында болады. Мұндай ұстаным аймақтық және жаһандық деңгейде тұрақтылықты сақтауға көмектеседі.
BAQ.KZ: БҰҰ, ЕО немесе басқа халықаралық ұйымдар мұндай қақтығыстың алдын алу үшін нақты не істей алады?
Әйгерім Оспанова: Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропалық Одақ және басқа ұйымдарда бейбіт шешімге жетудің нақты құралдары бар: Қауіпсіздік Кеңесінің шұғыл отырыстары, Бас хатшының бітімгерлік бастамалары, Халықаралық атом энергиясы агенттігінің техникалық бақылауы және гуманитарлық “сенім шаралары”.
Еуропалық дипломатия көбіне “қадамға – қадам” қағидатына сүйенеді, яғни техникалық ашықтық орнына шектеулі санкциялық жеңілдіктер ұсынылады. Бұл әдіс саяси тәуекелді азайтып, тараптар арасындағы сенімді кезең-кезеңімен қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
BAQ.KZ: Бұл шиеленіс Қазақстан сияқты бейтарап елдердің сыртқы саясатына немесе энергетикалық нарығына әсер етуі мүмкін бе?
Әйгерім Оспанова: Таяу Шығыстағы шиеленістің ушығуы бейтарап мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстанның, сыртқы саясаты мен энергетикалық мүдделеріне жанама ықпал етуі мүмкін. Әсіресе, мұнай бағасының құбылмалылығы мен жаһандық логистикалық тәуекелдер арқылы әсер ету ықтималдығы жоғары.
Қазақстан әрдайым теңгерімді және бейбітсүйгіш сыртқы саясат ұстанып, халықаралық шиеленістерді дипломатиялық жолмен шешуді және жаһандық тұрақтылықты нығайтуды қолдайды.
Мемлекеттің Авраам келісімдеріне қосылуы – аймақтағы барлық серіктеcпен өзара түсіністік пен ынтымақтастықты дамытуға бағытталған ұстанымының көрінісі және көпвекторлы, прагматикалық сыртқы саясатымен толық сәйкес келеді. Осылайша, Қазақстан бейбіт бастамаларды, энергетикалық нарықтардың тұрақтылығын және халықаралық құқық пен БҰҰ “екі халыққа – екі мемлекет” қағидатына негізделген әділ шешімдерді қолдауды жалғастыра береді.
BAQ.KZ: Сіздің болжамыңыз бойынша, Таяу Шығыстағы жағдай алдағы айларда қалай өрбуі мүмкін? Қақтығысты болдырмау үшін қандай дипломатиялық тетіктер әлі де іске қосылуы мүмкін? Егер соғыс басталса, оның ұзақ мерзімді салдары қандай болмақ, тек әскери, әлде саяси және экономикалық құрылымдарды да өзгертетін деңгейде ме?
Әйгерім Оспанова: Алдағы айларда оқиғалар қалай өрбитініне нақты болжам жасау қиын, сондықтан басты назар алдын алу мен дипломатиялық арналарды ашық ұстауға бағытталуы тиіс. Басты мақсат – техникалық бақылауды қалпына келтіру, атысты тоқтату келісімдерін ұзарту және гуманитарлық байланыстарды кеңейту.
Үшінші елдердің делдал ретінде араласуы, бейтарап алаңдардағы келіссөздер және ашықтық шаралары – шиеленісті бәсеңдетудің ең тиімді тәсілдері. Ұзақ мерзімді соғыс кез келген жағдайда аймақтың әскери, саяси және экономикалық құрылымдарын түбегейлі өзгертеді, сондықтан бейбіт жол – ең тиімді әрі тұрақты шешім болып қала береді.
BAQ.KZ: Әйгерім Нұрәлиқызы, уақыт бөліп, сұрақтарымызға жауап бергеніңізге алғыс айтамын.