ДДСҰ: Қазақстан Орталық Азияда бірінші болып инфекциялық емес аурулардан өлім-жітімді азайтты

Қазақстан Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) Еуропалық өңіріне мүше тоғыз елдің қатарында инфекциялық емес аурулардан (ИАА) болатын мезгілсіз өлім-жітімді 2025 жылға қарай 25%-ға қысқарту бойынша жаһандық мониторинг мақсаттарына қол жеткізді, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.

Осылайша, Қазақстан Орталық Азиядағы бұл көрсеткішке жеткен алғашқы мемлекет атанды. Еуропалық өңірлік бюроның (ЕӨБ) жаңа есебінде Қазақстанның тәжірибесі кеңінен баяндалып, ИАА бойынша түрлі өңірлердегі жаңа деректер келтірілген.

Алдын алынатын өлім-жітім және нақты деректерге негізделген саясат

"Алдын алынатын өлім-жітім, қауіп факторлары және инфекциялық емес аурулармен күрес стратегиялары – нәтижеге жету үшін деректерді пайдалану" атты есепте Қазақстанның жүрек-қан тамыр аурулары мен қатерлі ісікке қарсы күресте ұлттық денсаулық сақтау жүйесін қалай нығайтқаны көрсетілген. Алдын алу, ерте анықтау, сапалы ем мен өмір сүру ұзақтығын арттыру бағытындағы шаралар өңір елдеріне үлгі ретінде ұсынылған.

Қазақстан инфекциялық емес аурулардан болатын өлімнің негізгі себептерін жою үшін кешенді шаралар қабылдады — инсульт пен жүрек-қан тамыр ауруларын емдеуге арналған ұлттық орталықтарға инвестициядан бастап, темекі тұтынуға қарсы күрес пен тәтті сусындарды шектеуге дейін нақты нәтиже беріп отыр, – деді ДДСҰ ЕӨБ Салауатты өмір салтын қалыптастыру және аурулардың алдын алу бөлімінің директоры доктор Гундо Вайлер.

Инсульт пен инфаркттан қорғау

Инфекциялық емес аурулар — жүрек-қан тамыр жүйесі аурулары, қатерлі ісік, тыныс алу жолдарының созылмалы аурулары және диабет — Еуропа өңіріндегі өлім себептерінің 90%-ын құрайды. Алайда мұндай өлімдердің басым бөлігі нақты деректерге негізделген саясат пен нысаналы шаралар арқылы алдын алуға болатын жағдайлар.

Қазақстан ДДСҰ ұсынған ИАА-мен күрестің ұсынылған шараларының 50%-ын толығымен, ал 36%-ын ішінара жүзеге асырды. Сонымен қатар, ел алғаш рет ИАА мен оның қауіп факторларының таралуын бағалауға арналған ДДСҰ-ның алтын стандарты — STEPS зерттеуін жүргізді. Бұл ұлттық деңгейде сапалы әрі халықаралық салыстыруға жарамды деректер жинауға бағытталған маңызды қадам.

Инфрақұрылым мен жоғары технологиялы емдеу

Жүрек-қан тамыр ауруларының елдегі жоғары жүктемесін ескере отырып, Қазақстан барлық өңірлерде кардиологиялық және инсульттік орталықтар желісін дамытуға қаржы салды.
2017 жылдан 2024 жылға дейін катетеризациялық зертханалар саны 31-ден 49-ға дейін артты.
Инсульттік көмек көрсететін 83 орталықтың жұмыс істеуі — инсульт салдарынан болатын өлім мен мүгедектік деңгейінің едәуір төмендеуіне мүмкіндік берді.

Қазақстан сондай-ақ күрделі хирургиялық араласуларда, оның ішінде жүрек пен өкпе трансплантациясында аймақта көшбасшыға айналды. 2012 жылдан бері 600-ден астам жасанды қарыншалық құрылғы (LVAD) орнатылып, 2025 жылы 100-ші жүрек трансплантациясы сәтті аяқталды.

Ерте диагностика және скрининг

Қазақстанда артериялық гипертензия, ишемиялық жүрек ауруы, қант диабеті және қатерлі ісіктің бірнеше түрін қамтитын сегіз бағыт бойынша скрининг енгізілген.
2024 жылы скрининг бағдарламасы сүт безі мен тоқ ішек обыры бойынша халықтың 70%-ын қамтыды, бұл — ел тарихындағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі.

Денсаулық сақтау бірінші вице-министрі Тимур Сұлтанғазиев атап өткендей "ерте диагностика, уақытылы ем мен науқастарды қолдау — Қазақстан денсаулық сақтау жүйесінің басым бағыттары".

2023 жылы елдегі орташа өмір сүру ұзақтығы 75,09 жасқа жетіп, 2022 жылғы 74,44 жастан жоғарылады. Ал жалпы өлім-жітім деңгейі 2021 жылғы 9,6-дан 2023–2024 жылдары 6,5-ке дейін азайды.

Жатыр мойны обырына қарсы шаралар

Қазақстанда жатыр мойны қатерлі ісігін ерте анықтау үшін адам папилломасы вирусына (ВПЧ) тестілеу енгізілді.

2024 жылдың қыркүйегінде 11 жастағы қыздарға арналған ұлттық вакцинация кампаниясы басталды, сондай-ақ 12–13 жастағы жасөспірімдерге арналған кешенді екпе жүргізілді.
2025 жылдың қаңтарына дейін 116 000-нан астам қыз бала (жоспардың 33,4%-ы) вакцинацияланды. Бұл болашақ ұрпақты қатерлі ісіктен қорғауға бағытталған маңызды қадам болды.

Темекі мен қантты сусындармен күрес

Қазақстан ИАА қаупінің басты факторларының бірі — темекі шегу мен дұрыс тамақтанбауға қарсы күресте аймақтағы ең қатаң саясатты енгізді.

Негізгі шаралар:

• Қоғамдық орындарда темекі шегуге тыйым;
• Қаптамаларда ескертетін суреттер орналастыру;
• Салық мөлшерін арттыру;
• Темекі жарнамасына тыйым салу;
• Электронды сигареттер мен вейптерге толық тыйым.

Бұл шаралардың нәтижесінде темекі шегу деңгейі соңғы онжылдықта шамамен 20%-ға дейін төмендеді.

Қантты сусындарды тұтыну бойынша да нақты қадамдар жасалды:

• Мектептерде сатуға тыйым салынды;
• 2024 жылы күшіне енген заңға сәйкес, энергетикалық сусындарды 21 жасқа дейінгілерге сату тоқтатылды.

Болашаққа қадам: ДДСҰ-мен серіктестік және жаңа басымдықтар

Соған қарамастан, бірқатар бағыттарда қосымша жұмыс қажет. Мысалы:

• Тұз тұтынуды азайту шаралары жеткіліксіз;
• Балаларға бағытталған зиянды тағам жарнамасына шектеулер жоқ;
• Ана сүтін алмастыратын өнімдер мен трансмайларға қатысты нормалар толық енгізілмеген.

Осы мәселелер — Үкіметтің келесі кезеңде ерекше назар аударатын бағыттары, – деді Тимур Сұлтанғазиев.

Ол сонымен қатар Қазақстан мен ДДСҰ Еуропалық өңірлік бюросы арасындағы серіктестік елдің ИАА-мен күрес стратегияларын әзірлеуде маңызды рөл атқарғанын атап өтті.

Қазақстан нақты деректерге негізделген саясатты қолдай отырып, онкологиялық науқастар регистрін, денсаулық сақтау ақпараттық жүйелерін дамытуға қаржы салып келеді. Бұл — БҰҰ Тұрақты даму мақсаттарына және ДДСҰ-ның 2016–2030 жылдарға арналған Еуропалық іс-қимыл бағдарламасына сай келетін маңызды құралдар.