Букмекерлік кеңсе жарнамасына тыйым: спортқа соққы ма, қоғам жеңісі ме?
Билбордтар, сыртқы жарнама, ұялы байланыс операторларының таралымдары мен бұқаралық ақпарат құралдарындағы орналастыруларға тыйым салынды. Дегенмен заңда белгілі бір ерекшеліктер қарастырылған: жарнама спорттық нысандардың ішінде, спортшылардың киімдерінде, арнайы спорттық телеарналар эфирінде және халықаралық жарыстар трансляциясы кезінде әлі де қолданыла алады. Осы мәселе төңірегінде BAQ.KZ тілшісі шолу жасап көрді.
Қоғамдық кеңістіктің тазалануы
Ең айқын нәтижелердің бірі – букмекерлік конторлардың жарнамалық тасымалдаушыларын көшелерден алып тастау. Мәселен, Астанада 290-нан астам сыртқы конструкциялар, оның ішінде маңдайшалар, брендтелген көліктер мен билбордтар алынып тасталды. Бұл қадам қоғам тарапынан «қала кеңістігін агрессивті жарнамадан тазарту» ретінде қабылданды әрі жастарды қажетсіз ықпалдан қорғауға сеп болды.
Жалпы, ел бойынша 1,6 мыңнан астам билборд бұзылды. 2024 жылы «Кибербақылау» ақпараттық жүйесіне заңсыз құмар ойындар мен бәс тігуді жарнамалаған 10 мыңнан астам сайт енгізіліп, оларды бұғаттау шаралары қолға алынды.
Табыс жоғалту және медианың тәуекелі
Сарапшылардың айтуынша, бұл шектеулер медиа-нарыққа айтарлықтай соққы болды. Орталық Азия Жарнама Ассоциациясының (ЦАРА) бағалауынша, букмекерлік жарнамадан түсетін медиа кірістері орта есеппен 10%-ға қысқарған. Кейбір радиостанциялар табысының 50%-ынан айырылса, сыртқы жарнамада бюджет шығыны 15–20%-ға жетті. Бұл құқықтарды сатып алуға қаражат тапшылығын туғызып, контент сапасының төмендеуіне және жұмыс орындарына қауіп төндірді.
Зиян тек ірі ойыншыларға ғана емес, шағын онлайн-платформаларға да тиді. Интернет-басылымдардың жарнамалық бюджетінің 50%-ы букмекерлерден түсетін, енді олар жабылуға немесе табыс табудың жаңа үлгілерін іздеуге мәжбүр.
Сонымен қатар, букмекерлік конторалардың логотиптері мен тауарлық белгілерін өзге бизнес жарнамасында қолдануға болмайды. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 455-бабына сәйкес, мұндай жарнама үшін айыппұл көлемі 236 мыңнан 1,5 млн теңгеге дейін жетеді.
Жасырын нарықтың өсуі мен капиталдың сыртқа жылыстауы
Заңды операторлар шығындарын қысқартуға мәжбүр болуы мүмкін, соның ішінде спортқа қолдау көрсетуге бөлінетін қаржы да азаяды. Ал пайдаланушылардың шетелдік заңсыз платформаларға ауысу қаупі жоғары.
Мұндай жағдай Өзбекстанда байқалған: тыйымға қарамастан, тұрғындар шетелдік сервистерді пайдаланып, қаржы сыртқа ағылып, индустрия бақылаудан тыс қалған. Италия мен Германия тәжірибесі де осыған ұқсас – жарнамаға шектеу енгізілген соң, заңды нарық көлемі ондаған пайызға қысқарып, бюджет салықтық түсімдерден айтарлықтай айырылды.
Қазақстанда да мұндай сценарий жоққа шығарылмайды. Бұған дейін букмекерлік кеңселер жыл сайын бюджетке шамамен 100 млрд теңге құйып отырған. Алматыда ғана 2023 жылы олардың сыртқы жарнамаға жұмсаған шығыны 1,5 млрд теңгеден асқан.
Тепе-теңдік: спортты қаржыландыру арналарын сақтау
Қатаң шектеулерге қарамастан, заң спорттық ортада жарнамаға белгілі бір "терезелерді" қалдырды: спортшылардың киімі, спорттық алаңдар мен трансляциялар букмекерлер үшін қолжетімді болып қала бермек. Бұл спортты қаржыландырудағы соққыны аздап жұмсартты – командалар мен федерациялар әлі де белгілі деңгейде қолдау ала алады.
Букмекерлік жарнамаға тыйым салу заңы алғашқы нәтижелерін көрсетті. Бір жағынан, агрессивті ақпараттық ықпалды азайтып, қалалық кеңістікті тазартып, әлеуметтік тұрғыда әлсіз топтарды қорғады. Екінші жағынан, медиаиндустрияға ауыр соққы болып, табыстың азаюына, спортшылар мен спорттық БАҚ үшін жаңа қиындықтарға алып келді. Ең бастысы – заңды операторларды көлеңкелі нарыққа орын босатып беруге итермелеуі мүмкін.
Реформаның табысы мемлекет пен индустрияның спортты қолдаудың балама тетіктерін қаншалықты тиімді құра алатынына және медиа-нарықты әлеуметтік жауапты әрі көлеңкелі схемалардан қорғалған бизнес ретінде сақтап қала алуына байланысты болары сөзсіз.