Бала өскенде бесікте көргенін жасайды – Гүлшат Жаһанқызы
Шымкент, BAQ.KZ тілшісі. "Тәрбие – тал бесіктен" деген сөз бар. Астарына үңілген жанды бей-жай қалдырмайтын-ақ сөз. Тал бесіктің түп негізі – отбасы. Адам баласының отбасының алар тәрбиесі бұрын қандай еді, қазір қалай? Бүгінгі отбасылық тәрбие – дұрыс бағдарынан жаңылып, "жаңаға ұмтыламын" деп, жақсылықтан алыстапмады ма?
Шымкент қаласы бойынша "Рухани жаңғыру" жобалық кеңсесінің ұйымдастыруымен өткен онлайн-кездесуде осы тектес сауалдарымызға жауап естідік. Шымкент қалалық әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығы директорының міндетін атқарушы Гүлшат Жаһанқызы бұрынғы тәрбиенің бүгінгі өзгерісін салыстыра талдап берді.
– Гүлшат Жаһанқызы, "Тәрбие – тал бесіктен" сөзі мен отбасы ұғымы арасындағы байланысты "Рухани жаңғыру" жобасы жандардыра ма??
– "Рухани жаңғыру" жобасы аясында отбасы құндылықтарына үлкен мән беріледі. Ұлттың дәстүрін жаңғырту отбасындағы тәрбиеден басталады. "Отан отбасынан басталады" деген халық даналығы бар. Кез келген отбасының ұйытқысы: ол – үлкен кісілер. Отбасының ұйытқысын біріктіріп, ұлттық құндылықты сақтап, бойындағы бар көрген-білгенін, тектілігін балаға беріп отырған отбасынан айналасың. Отбасы – ұлтымыздың дәстүрімен астасып жатады. Бала дүниеге келген сәттен бастап, қанға сіңетін дүниенің бірі. Бала дүниеге келген сәттен бастап, оның өсіп-жетілуіне дейінгі барлық жағдай талай дәстүр арқылы жүзеге асып жатады. Адам баласы тал бесіктен бастап жер бесікке жеткеніне дейін жасалатын салт-дәстүріміз бар. Біздің қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі ешбір ұлтта жоқ. Бәрінен ерекшеленіп тұруының бір дәлелі де осы әдет-ғұрып, салт-дәстүріміз. Осы аралықта адамға тән барлық дәстүрді бала бойында қалыптастырып берсе, қазақи құндылықтарды баланың бойына сіңірсе, сондай отбасының балалары болашаққа рухани құндылығымызды жеткізері анық.
"Бала дүние есігін ашқан сәтте құлағына есімін сөйлеген"
– "Тал бесіктен жер бесікке дейін" деп отырмыз. Мұнда осы тал бесіктегі тәрбиеден жаңылу неден басталып жатыр?
– Қазір кейбір адамдар тәрбиелік мәні бар әдемі салт-дәстүрлерімізді, отбасылық тәрбиеге үлкен рөл атқаратын әдет-ғұрпымызды ысырып қойып, басқа кірме дәстүрлерді шатастырып жүр. Өз тамашамызды менсінбей, басқа елдің қызығын бойына сіңіріп келе жатқан тұстары да баршылық. Осындай ұлықталмай келе жатқан дәстүріміздің бірі – балаға азан шақырып ат қою дәстүрі. Қазір көпке топырақ шашпаймын, десе де осы керемет дәстүріміздің мән-мағынасына жете алмай келе жатқан жандар бар. Қазақ баласына ат қоярда атына заты сай, елге еңбегі сіңген азаматтарға ырымдап қойғызған. Не болмаса тарихта аты қалған, батырларымыз, ақындарымыз сияқты біртуар тұлғалардың есімін қойған. Қазақ халқы мұны тектен текке жасамады. Бұл – қазақ дәстүрі. Қазір шетелдік есімдерден көз сүрінеді. Қазақтың небір әдемі, Маржан, Құралай, Шырайлым, Инабат деген сынды есімдері жастар құлағына түрпідей естіледі. Олар "ат қою дәстүрінің ерекше құндылығынан айырылып қаламыз-ау" деп ойламайды. Бұл дәстүр тек қазаққа әр беріп, қазақтың шырайын ашады. Қазақтың ұрпағы қазақ есімін қою керек қой. Бұл дәстүрдің түпкі мақсаты да қазақи есімдердің өміршең болуында жатыр.
Балаға ат қойғанда ата-бабаларымыз азан шақырып, тек қана баланың құлағына есімін сөйлеген. Керек десеңіз, шыбынның ызыңынан бастап, даладағы желдің де, жаңбырдың да дауысын естіртпеген. Ең алдымен есімін естуді басты орынға қойған. Мұның да өзіндік сыры бар. "Атына заты сай нағыз азамат болсын, өз атының қадіріне жетсін" дегенді білдірген. Ал қазір қандай? Қазір бала 2-3 күн бойына ат қойылмай жата береді. Бұл аздай перзентқанадан шыққанда даңғазалап, айқайлатып, өлеңдетіп машинамен қаншама адам күтіп алып келеді. Қазір осы жағдай үрдіске айналып кеткен. Ал қазақ бала қырқынан шыққанша құлағына тек жақсы нәрселер айтқан. Үйде де тек жақсы әңгіме айтылған. Бұл баланың адам болып қалыптасуына өте үлкен пайдасы болған. Қазақ тек баланы ғана емес, 40 күн бойына анасын оқшаулап елге көрсетпейтін болған. Ерекше күтім жасаған, өйткені ана бар ойын баласына бөлуі керек. Ары қарай сәбиін қалай тәрбиелеп, оны үлкен өмірге қалай жетелейтінін ойланған. Дана апалар ғана келіп, 40 күн бойы бала тәрбиесі жайлы, болашақ жайлы ақыл-кеңесімен бөліскен. Балаға қалай күтім жасауға дейін үйреткен.
"Ұлттық құндылығымызды балаға айтып сіңіре алмаймыз"
– Қазір бесік тойды үйде емес, сыртта өткізетін болды. Бұл қаншалық дұрыс?
– Иә, баланың бесік тойын тойханада жасау әдетке айналған. Соған тіпті ер азаматтарды да шақырамыз. Баланы қаншама елдің алдына шығарып, көпшілікке жария қыламыз. Шын мәнінде, қазақ халқы адам түгіл төрт түліктің төлін де жүріп кеткенше көрсетпей оқшаулаған. "Тойхана – жаман" деп отырған жоқпын. Бірақ баланы алғаш бесікке салғанда, неліктен бесік сол нәрестенің өз шаңырағында тербелмеске?! Қазір балалардың бойынан көп жаман әдет-әрекеттер көреміз. Сондай жағдай жиі кездеседі. Неге сондай әрекеттің себебін бала дүниеге келген сәтінен бастап жасалған қате шешімдермен байланыстырмаймыз? Халқымыз мұның бәрін жайдан-жай жасамаған. Әр әрекет жақсылыққа балап, дәстүрге сай атқарған.
Тек бесік тойы ғана емес, тұсаукесер, тілашар сынды барлық тойлар тойханамен шектеліп жатыр. Баланың өз шаңырағында аталып өту дәстүрі азайып барады. Балаға "мынау сенің салт-дәстүрің, мұны біліп жүруің керек, үйреніп ал", деп айтып қана қойсақ, ешбір баланың бойына ұлттық құндылықтарымызды сіңіре алмаймыз. Кез келген істі өзіміз жасау арқылы балаға өнеге боламыз. Абайдың Жетінші қара сөзінде "Анадан бала екі мінезбен туады. Біреуі ұйықтасам, жатсам, ішсем, жесем деп, екіншісі көрсем, білсем, үйренсем деген ниетпен туылады" деп айтады ғой. Енді дүние есігін ашқан баланы теңіздің ортасында жүзіп жүрген қайық деп алсақ, сол қайықтың ескегі – ата мен ана. Сол кісілер қайық ескегін қалай ұстап, қайда есіп көрсетсе, қалай бағыт-бағдар берсе, бала солай өседі. Баланың болмысы солай қалыптасады. Сондықтан да біз кез келген дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды оларға айту арқылы емес, іс-әрекетімізбен көрсету арқылы бойына сіңіре алатынымызды ұмытпауымыз керек. Өзіміз үлгі болмасақ, балаларға, жастарға ренжудің қажеті жоқ. Егер құндылықтарымызды білмей жатсаңыз, онда қазір интернет деген өте жақсы дүние бар. Бәрі жазылып тұр. Оқып, өзіңіз үйреніп алуыңызға әбден болады.
– Соңғы жылдары Оңтүстікте "Қыз баланы оң босағаға шығару" дәстүрі туралы ара-тұра айтылып қалып жүр. Бұл қандай дәстүр?
– Иә, өңірімізде ұмыт болған дәстүрдің бірі – қыз баланы оң босағаға шығару дәстүрі. Бұл дәстүрді Батыс Қазақстанда көбірек ұстанады. Оңтүстігімізде көп емес. Дәл осы керемет дәстүріміз өңірімізде қалыс қалып бара жатыр. Бұл дәстүрге сай, қыз 13-ке толған кезде анасы оны оң босағаға шырағып, үйінің көсегесінен арнайы орын шығарып, оқшаулаған. Қазір қызымыз балиғат жасына толғанда жеке шығарып, заттарын бөлектеуін бөлектейтін шығармыз. Бірақ ел-жұртты шақырып, үлкендердің батасын алып, балиғат жасына толған қызы бар екенін жариялау, ол қызға жеңге сайлау, түрлі әшекей бұйымдарын салу сынды дәстүріміз атқарылмайды. Қазір көп үйде қыз бар. Осы дәстүрге мән беріп, жаңғырсақ, керемет болар еді. Өйткені бұл дәстүр – әсіресе қыз бала тәрбиесіне өте зор үлесін қосатын дәстүр. Қыз бұл өзінің болашақ ана екенін ұғынып, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуді үйренеді. Жинақы жүріп, бейәдеп әдеттерден тыйылған. Осындай тамаша дәстүріміздің атқарылмауының әсері де жоқ емес. Оған қоғамда болып жатқан түрлі келеңсіз оқиғалар куә.
"Неке суына қантпен бірге тұз да қосқан"
– Бүгінгі екі жастың некесін қию, некелесу, неке суын ішкізу мен бұрынғының айырмасы бар ма?
– Отбасы құндылығын сақтап, қосылған екі жастың отан құрып, ұрпақ жалғастыруы үшін атқарылатын ерекше салт-дәстүрі болған. Өзгеріске ұшырап жатқан тағы бір дәстүр: ол – екі жастың некесі қиылған кездегі әрекеттер.
Қазір неке суына «өмірлерің тәтті болсын» деп қант қосып, екі жасқа ішкізіп жатады. Куә болған адамдарға да сол судан ұсынады. Ал бұрын, қантпен бірге тұзды да салған. Жігіт пен қыз әулетінен шыққан батырлардың жебесінің ұшын суға батырып, неке барысында екі жастан уәде алған. Екі жас: "Өмірдің ащысын да тұщысын да бірге көреміз. Егер осыдан аттасақ, бізді дәм-тұз ұрсын" деп ант қабылдаған. Мұндағы қос жебе екі елдің серіктестігін білдіреді. Бұл куә суын куәлер де ішкендіктен олар: отбасында болған ұсақ-түйек кикілжіңді басып, «неке суын іштіңдер, уәде бердіңдер, қалай аттайсыңдар» деп естеріне салған. Міне, осы сәтте жастар да ақылға келген. Өйткені өздері отбасын құрар алдын солай уәде берді. Көрдіңіз бе, қазақ – қандай дана халық. Отбасын сақтаудың, шаңырақ ұйытқысын бұзбаудың керемет дәстүрі деп атар едім. Қазір бұл дәстүр де өзгеріске ұшырап, дұрыс бағыты қалыс қалып бара жатыр. Көпке топырақ шақпаймын, барлығын орнымен атқаратын отбасылар да бар. Дегенмен жастарға үлгі боларлық және дәстүріміздің өміршең болуына ат салысатын адамдар көп болса, халқымызға ғана тән тамаша әдет-ғұрып салт-дәстүріміз тарихтан тарихқа жалғасар еді.
"Келіннің беті ашылмайынша ешкімге көрсетпеген"
– Бүгінде беташар дәстүріне қатысты түрлі ой-пікір айтылып-ақ жүр. Дұрысы қайсы? Салт-дәстүрімізде қалай еді?
– Соңғы кезде қазақтың небір тәрбиелік мәні бар дәстүрін жоққа шығарғысы келетіндер де бар. Мысалы, "беташар жасамау керек" дейтіндер шықты. Бұл қазақта болмаған, кейін шыққан дүние деп айтатындарды да естіп жүрміз. Ең өкініштісі – сондай сөздерге еріп, беташар жасамайтындар бар. Мұндай сөздер шығуының бір себебі мынада жатыр: біз "беташар" деп айтамыз да сол сөздің, сол дәстүрдің түбіне үңілмейміз. Мән-мағынасын түсінуге тырыспаймыз.
Бұл бір елдің өрімдей жас қызы екінші бір елге келін болып түскенде жасалатын дәстүр. Бұл беташар арқылы бүкіл әулетті, бүкіл елді сол жас келінге таныстырады. Қазір дәстүрді қалай болсын солай атқарып жататын адамдар да бар. Бірақ мынаны білу керек. Жас келінді келін болып түсетін шаңыраққа таң бозарып атып келе жатқанда табалдырып аттатып кіргізген. "Бойындағы қасиеті сақталсын" деген неит болған. Ал келінді шымылдыққа жабудың да мәні бар. Келіннің бойындағы қасиетін сұқ көздер алып қоймасын деген ырым бар. Беті ашылмайынша, ешкімге көрсетпеген. Жақсы тілектер бойына сіңіп, "үлкендердің батасын алғаннан кейін ғана жүзін басқаларға көрсетеміз" деген сеніммен беті ашылғанша, бетін бүркеп жауып қойған. Қазір не істейміз? Қазір тағы да айқай-шумен түнде болсын, күндіз болсын уақыт талғамай алып келеміз. Сорақысы сол, келін келіп түскеннен кейін екі күннен соң тойы болатын болса, сол келіннің беті тойханада ашылып жатады. Сонда жаңағы ата-бабамыздан мирас болып келе жатқан, күннен, көзден, сөзден, елден келіннің бетін бүркеу дәстүрі қайда қалды? Біз өз құндылығымызды өзіміз өлтіріп тұрмыз. Өсіп келе жатқан жастар: "көріп өстік қой, осылай еді" деп тура көргенін жасайтын болады. Сол үшін бүкіл ел-жұрттың алдында даңғара қылып жасамасақ та келін келген соң ет жақындарымен түскен шаңырағында бетін ашайықшы. "Соны дұрыс атқарайықшы" деп айтқым келеді. Мұның бәрі дәстүріміздің мәнін жіті түсінбеуден болып жатқан жағдайлар. Сондықтан біздің орталық мұның барлығын халық арасында кеңінен насихаттау үшін жұмыс жүргізіп келеміз. Ұлттың дәстүрі отбасынан басталатынын естен шығармасақ екен. Қазір "Мерейлі отбасы" деген тамаша байқау ұйымдастырылып келеді. Бұл байқауда қазақтың әдет-ғұрып және салт-дәстүрін қолданыстан шығармаған үлкен отбасын жастарға насихаттап жатады. Жас буын соларды көріп, біз де сондай болсақ деген құлшыныстары артады.