Қазақ халқының медицинасы да, оның теориясы да бар
Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Бұл саналы ғұмырын осы салаға арнаған профессор, аға дәрігер Қабидолла Қобықбайұлының сөзі. Қазақ медицинасын Қытай еліне мойындатып, сол жақта аурухана мен оқу орнының ашылуына атсалысқан қандасымыз ұлттың саулығы ұлттық медицинада деген пікірде.
Халықтық медицина дегенде көпшіліктің ойына бақсы-балгерлік, одан қалды ұшықтау оралатыны бар. Сіз айтып жүрген медицинаның олардан айырмашылығы неде?
– Қазақта медицина болмаған деген тұжырым бар. Және ол туралы түсінік әлі бақсы-балгерлік деңгейінен аса алмай отыр. Ал шындығында, бізде ғылымға, зерттеуге негізделген қазақ медицинасының теориясы сонау он бесінші ғасырда-ақ жазылып қойғанын біреу білсе, біреу білмес. Ел аузынан тараған емес. Жазылған, кітап болып басылған. Оның негізін қалаған Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы. Ол «Шипагерлік баян» кітабында өсімдіктен алынатын 700-ден астам дәрілердің атауын келтірген. Одан бөлек жан-жануарлардан алынатын табиғи дәрілік заттар мен 500-ден астам анатомиялық атаулар жөнінде мәлімет бар. Бұл бір күннің еңбегі емес. Адам анатомиясын соншалықты білу оның ішкі ағзалармен көзбе-көз таныс екенін білдіреді. Демек оны зерттеу үшін боршалау әдісі де қолданылды және Өтейбойдақ адам ағзасының анатомиясымен танысқан алғашқылардың бірі деген сөз. «Шипагерлік баян» кітабының жазылуына түрткі болған Жәнібек хан. Оның тапсыруы бойынша Өтейбойдақ кітапты 70 жасында жаза бастап, 1473 жылы аяқтаған деген деректер бар.
Бұған тек тарихи-этнографиялық еңбек деген баға бермеуіміз керек. Оны қазіргі ұлттық медицинамызда қолдануды қолға алуымыз қажет. Әрине, ешкім де Гиппократ пен Ибн-Сина негізін қалап кеткен әлемдік медицина канондарын жоққа шығармайды. Алайда ұлттық медицинамыздың, зерттеуге негізделген еңбектің бар екенін білуіміз керек. Ондағы емдеу әдістері де көптеген аурулардың белгісін емес, түп-тамырын анықтап, ағзаның жалпы сауығуына негізделген. Бұл біздің генофондымыздың сақталуына жақсы негіздеме болар еді. Мұнда қан тазалығы мәселесіне қатты мән берілген. Содан кейін дәрілік өсімдіктерге келсек, олардың бәрі қазақ даласында өседі. Оны зерттеп, өндірісті жолға қойса, кез келген химиялық дәрілерден артық пайдасы бар деп ойлаймын. Фармацевтикада гомеопатия деген сала бар. Ол өсімдіктерден алынатын дәрілік заттарға негізделген. Ал кітапта оның мыңнан аса түрі келтірілген. Осыны зерделеп, өндірісін неге жолға қоймасқа?! Туған жердің табиғи дәрісіне не жетсін...
Бұл кітаптың өз елімізде емес, Қытайда қайта басылып шығуын қалай түсінуге болады?
– Кеңестік кезеңде халықтық медицинаны дамытуға мүмкіндік болмады. Оған медицина деп қараған да ешкім жоқ. Жүйе арыстарымызды ғана емес, ұлттық құндылықтарымыздан да алыстатты. Алайда бір кездері шекара асуға мәжбүр болған қандастарымыз осы ілім негізінде Қытай елінде Қазақ медицина орталығын ашты. Ұлттық медицинаның әдістері Алтайдың ар жағын мекендеген халқымыздың арасында қолданылып келді, әлі де пайдаланылады. Соның негізінде ашылған орталық Қытайда ресми тіркеліп, медициналық мекеме тізіміне енгізілгенін атап өткен жөн. Ал кітаптың өз елімізде емес, сол жақта басылып шығуының сыры жүйеде болар бәлкім. Әрі оның тұпнұсқасы ғалымның Қытайда тұратын ұрпақтарының қолында болған. Оны жаңалап, ұрпақтан ұрпаққа мұра етуге аманатталған екен. Оның осы күнге дейін жетуіне сол аманат себепші болса керек. Құнды жәдігерді Өтейбойдақтың 31 ұрпағы көшіріп басты. Ал Қытай елі ол кітаптың ішіндегі деректерге жоғары баға берді. «Шипагерлік баян» 1997 жылы «Мемлекеттегі бірінші кітап» сыйлығымен марапатталды. Артынан еңбек «Орталық ұлттар» баспасында басылды.
Алғашында халық емшілігі бар ілімімізді өшірмеу мақсатын тұтқан іс мемлекеттік қолдауға ие болып, 2000 жылдары Қытай Халық Республикасы үкіметінің ресми қаулысымен Қазақ медицинасы болып алғаш рет ғылым ретінде мойындалды. Өз елімізде дамытуға мүмкіндік болмаса да, сол жақта оның өшпеуіне күш салынды. Бұл қазір айтуға ғана оңай іс.
Қазақ медицина орталығының ашылуы туралы тарқатып айтып берсеңіз...
– Өзім Қытай халық республикасында дүниеге келдім. Тағдырдың ісі ғой, ата-анам қазақ еліне қайтауды аңсап өтті өмірден. Бірақ өзге елде тұрсақ та, өз жерімізге, ұлтымызға, оның құндылықтарына деген ерекше құрметіміз бар еді. Ол жақтан келген әр тас пен әр зат бір аңыз еді біз үшін. Мені көбі емші деп қабылдауы мүмкін. Бірақ мен медициналық білімі бар адаммын. Үрімжі қаласындағы медициналық техникумда білім алдым. Оқу бітіріп, еңбек жолымды Алтай аумағының Буыршын ауданында бастаған едім. «Шипагерлік баян» ілімімен жете таныс әріптестерім болды. Соны ғылыми тұрғыдан зерттеуге ден қоюды азаматтық парызымыз деп білдік. Ол үшін ілімді іс жүзінде пайлану керек болды. Осылайша ел қазақ емханасын құру жөнінде бастама көтерді. Бұл үшін аз тер төгілген жоқ. Бірақ ол теория бойынша емдеу ісіне ел билігі қырын қараған жоқ, қайта қолдады. 1988 жылы Алтайдағы қазақ басшылары қазақ медицинасын дамытып, тәжірибелік тұрғыдан қолданысқа енгізу үшін Алтай қаласында мемлекеттік денсаулық сақтау министрлігінің бекітуімен «Алтай аймақтық қазақ емханасын» құруға рұқсат берді. Сол емхананың «Қазақ емшілігін зерттеу» бөлімін басқардым, бұл халық емшілігінің теориясын дамытуға берілген мүмкіндік еді.
Демек «Шипагерлік баянның» негізінде емдеу тәсілдері сонда қолданылды ма?
– Иә, оның негізінде өз авторлығыммен еңбек те жарық көрді. Қазақ емшілігіне қатысты 11 кітап жазып, Өтейбойдақтың алты тұғыр ілімінің негіздерін тұрақтандыруға күш салынды. Өтейбойдақ ғалам бір-біріне қарама-қарсы алты тұғырдан тұрады деген болатын. Ол адамның ағзасын 12 ішкі мүше және 12 сыртқы мүшеге бөлген. Ыстық пен суықтың адам ағзасына қалай әсер ететіні туралы тұжырым келтірген. Диагностикалық құрылғылар жоқ кезде адам сырқатын анықтаудың тәсілдерінің өзі неге тұрады?! Бір ғана тіл арқылы 38 аурудың белгісін анықтаған. Біз негізінен оның емдік шөптерінің пайдасын кеңінен қолдандық. Инемен емдеу тәсілі де әлі қолданылып келеді.
Кітапта тағы қандай маңызды деректер бар?
– «Шипагерлік баян» жазбаларындағы деректерге қарағанда Өтейбойдақ шешек ауруының емін сонау XV ғасырда-ақ тапқан. Оған сүйенсек, бала денесіне шыққан шешектен іріңін алып, тананың шап терісін тіледі де, қан шығарады. Бір аптаға жуық уақыт өткен соң, тілінген жер томпайып шыға келеді. Оны жарып, дертке шалдыққан баланың білегін инемен сызып, қаламдай үшкірленген ағаштың ұшымен жақса, аурудың беті бері қарайды. Әрі ол адам шешекпен екінші мәрте ауырмайды делінген.
Ал медицина ғылымы бойынша оны ойлап тапқан Эдуард Женнер. Ол бұл әдісті ХVII ғасырдың ортасында ойлап тапса, «Шипагерлік баянда» бұл туралы 350 жыл бұрын жазылып кеткен. Сондай-ақ, Өтейбойдақ жеті атаға толмай үйленбеу, жөн-жосықсыз сүйіспеу және неке тазалығын сақтау туралы ханға қадап айтып, хан жарлық шығарды. Халқымыздың қанының таза болуы, денінің сау болуының сыры осында жатса керек.
Еліміз тарапынан ол қандай да бір бағаға ие болды ма?
– Еңбек елімізде әлі лайықты бағасын алған жоқ. Әлі де тарихи жазба ретінде танылады. Алайда оны ғылыми тұрғыдан жүйелеуді қолға алу қажет. Оның ашылмаған сыры әлі көп. Бұл біздің баға жетпес мұрамыз ғой. Осыған мемлекетіміз көңіл бөлсе екен. Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай ауданында Халық медициналық орталығын ашу ісі қолға алынбақ болғанда бірқатар ұсыныстар айтылды. Алайда арты сұйырқұйымшақтанып кетті.
2011 жылы Үрімжіде Шыңжаң медицина университеті жанынан Қазақ медицинасы кафедрасы ашылып, қазақ медицинасының жоғары білімді мамандарын даярлап шығу мүмкіндігіне қол жеткізді. Осы дәстүр елімізде де қолға алынса. Бұл іліммен жұмыс істеген адамдар қатары сиреп барады. Халық медицинасы солармен бірге кетпесе екен деген үлкен бір арманым бар. Жылдар бойы қолданып келген емдік тәсілдерін үйретуді өзіме жүктелген аманат деп білемін. Қазақ емшілерінің құрылтайларында да, салауатты Қазақстанның түп тамыры халықтық емшілікте екендігін қайталаудан жалыққан емеспін.
Білуімізше, қазір де сол ілімді жалғастыру үстіндесіз...
– Елге оралған соң қарап отыра алмадым. Қанша жыл еткен еңбекті осы жақта да кәдеге жаратқым келді. Өскемен қаласында халықтық медицинаның орталығын аштым. Сол орталықта осы күнге дейін халықты шөптен жасалған дәрілермен, инемен емдеп келеміз. 2009 жылы лицензия алып, заңды түрде тіркеуден өттік. Елдің шығысындағы Тарбағатай мен Катонқарағайдың тауларында небір емдік шөптер бар. Қазір шөпті танитын адамның өзі аз. Бертінге дейін тау-тасты аралып, сол шөптерді өзім жинап келдім. Алайда жасым 80-нен асты, күшім сарқылып барады. Шөптерді тануды ұлыма үйреттім. Сол тауларда 60-тан аса емдік қасиеті мол шөп өседі. Қазір соны емдік мақсатты пайдаланып жүрміз. Шипагерлікті ұлым мен келініме үйреттім. Олардың да медициналық білімі бар. Елде қолымнан келгені сол болды.
Әңгімеңізге рахмет!