Абай күні: Қазақтың ұлы ақыны және ағартушысының мерекесі

10 тамызда Қазақстанда қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевқа арналған Абай күні атап өтіледі, деп хабарлайды BAQ.KZ.

2020 жылы ақынның туған күні ресми түрде мереке болып жарияланды. Мерекеде ұлы ойшыл Абайдың қазақ мәдениеті үшін маңызы мен елдегі әдебиет пен білім саласының дамуына ықпалы баса айтылады.

Абай – мемлекет мүддесін қорғаушы, халық бірлігі идеясын қолдаушы. Ол өз еңбектерімен еліміздің дамуына үлкен үлес қосты. Ұлы ақын ұлтты біріктіріп, әділ қоғам құруға шақырды. Біз ұсынып отырған «Тыңдаушы мемлекет» тұжырымдамасы оның ұстанымдарының жалғасы болып табылады. Мемлекет пен азаматтардың проблемаларды бірлесіп талқылауы – өркениетті қоғамның белгісі. Бұл пікір алмасу халықтың билікке деген сенімін арттырып, тұрақтылықты нығайтады. Бұл идеяның бастауында билік пен халықты біріктіретін ұлы Абай тұр деп айтуға болады, деп атап өтті Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылдың 15 қазанында абайтанушылармен кездесуінде. 

Абай Құнанбаев кім?

Абай – жай ақын емес, қазақ мәдениеті мен қоғамына зор ықпал еткен сан қырлы тұлға. Ол ақын, композитор, ағартушы, ойшыл, қоғам қайраткері болды.

Абай 1845 жылы Семей облысындағы (қазіргі Абай ауданы) Жидебай алқабында Тобықты руының билеушісі Құнанбай Өскенбайұлының отбасында дүниеге келген. Атасы Өскенбай мен арғы атасы Ырғызбай да олардың әулетінде үстемдік құрған.

Ақынның шын аты – Ибраһим, бірақ Ұлжанның анасы оны Абай есімімен атаған, бұл «сабырлы, ойлы» дегенді білдіреді. Дәл осы есіммен ұлы ойшыл тарихта қалды.

Бала кезінде жергілікті молдадан дәріс алып, кейін Семейдегі Имам Ахмед-Риза медресесінде білімін жалғастырады. Бұл кезде Абай орыс мектебінде оқыды. Бірақ төрт жыл оқығаннан кейін туған ауылына оралды, әкесі Абайды ру басының әкімшілік қызметіне дағдыландыра бастайды.

Кейін Қоңыр Көкшеде болыс болады. Ол руаралық талас-тартысқа, дау-дамайға, интригаларға баруға мәжбүр. Ақын бірте-бірте саяси қызметтен түңіліп, өзінің шақыруын түсініп, сөзімен халқына пайдасын тигіземін деген қорытындыға келеді.

Абай кім болды

Абай – қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихындағы ең көрнекті тұлғалардың бірі. Ол қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы және осы жанрдың тұңғыш классигі бола отырып, халық мұрасында терең із қалдырды.
Абай қазақ версификациясына сегіз жол, алты жол сияқты жаңа өлшемдерді, ұйқастарды, поэтикалық формаларды енгізді.

Абай тек ақын-жазушы ғана емес, қазақ қоғамын жаңғыртуға ұмтылған реформатор да болды. Ол өз шығармаларында қазақ және еуропалық мәдениет элементтерін синтездеп, аударма өлеңдерді қазақ дүниетанымына бейімдеген.

Ол ағартушылық пен білім беруді халық дамуының негізгі факторлары ретінде қарастырып, мектептер ашу мен ғылымды үйрену идеясын белсенді түрде алға тартты.

Оның ықпалы тек әдебиетте ғана болған жоқ; Абай да композитор болған. Оның музыкалық мұрасына 64 түрлі ән мен романс кіреді. Оның музыкалық мұрасын сақтауға және дамытуға Абай әндерінің әуендерін жазып алған А.Бимбоес, А.Затаевич, Б.Ерзакович сынды өнертанушылар мен композиторлар үлес қосты. Музыкалық мұраны сақтауда Абайдың немересі Мәкен Тұрағұлқызының да үлесі зор, ол ата шығармашылығын дәріптеп қана қоймай, оның ән мұрасының өзіндік энциклопедиясына айналды.

Барлық уақытқа арналған сөздер
Абай Пушкин, Лермонтов, Гете, Байрон поэзиясына жақын болды. Ол қазақ тіліне аударған аудармаларында өлеңдердің рухын нәзік жеткізіп, руластарының дүниетанымына бейімдеген.

Абай өз шығармаларында өмір шындығын суреттеген. Ол қазақ өмірін өзгертудің озық жолдарын мектептер ашудан, ғылымды білуден, халықты ағартудан, мәдениетін көтеруден көрді. Ол қазақ версификациясына жаңа метрлерді, ұйқастарды, поэтикалық формаларды енгізді: сегіз жол, алты жол. Абай 170-ке жуық өлең, 56 аударма жасап, «Қара сөздер» атты өлеңдер жазды.

Әр адам Абайды өз бетінше ашады. Оның өлеңдері мен «Қара сөздері» әрқашан өзекті болып қала береді.

«Қара сөздерді» жазуға кіріскенде Абай: «Қағаз мен сияны серік етіп алып, бар ойымды қағазға түсіремін. Мүмкін біреуге менің сөздерім ұнайтын шығар, ол оны өзі үшін қайта жазады немесе жай ғана есіне түсіреді. Әйтпесе, менің сөздерім, олар айтқандай, менде қалады». Ұлы Абай, шын мәнінде, ұрпақтар арасындағы мәдени байланысты қалыптастыра отырып, болашақ оқырмандарымен және шығармашылық мұрасын зерттеушілермен диалогқа түседі.

Демек, Абай шығармалары классика болып саналады, ол нәрселерге дұрыс көзқараспен қарау үшін оны әркім білуі керек.

Абай шығармалары әлемнің 116 тіліне аударылған. Абай өлеңдерінің орыс тіліне алғашқы аудармалары 20 ғасырдың басында жарық көрді. Одан кейінгі жылдары поэзия мен «Тәрбие сөздері» бірнеше рет аударылып, қайта басылды.

2020 жылы Абайдың 175 жылдық мерейтойында оның шығармалары 10 тілге: ағылшын, араб, қытай, испан, итальян, неміс, орыс, түрік, француз, жапон тілдеріне аударылып, жаңартылған аудармасы алынды. Мысалы, Абайдың жапон тіліне аудармасы алғаш рет қолға алынып отыр. Осы мақсатта Қазақстан мен Жапония мамандары арасынан арнайы топ құрылды.

Абай шығармаларын ағылшын тілінде басып шығару және тарату Кембридж университетінің баспасының қатысуымен дайындалды. Абайды испан тіліне аудару Сервантес институтының қолдауымен жүзеге асырылды. Басылымды дайындауға көркем аудармаға маманданған VISOR баспасы жауапты болды.

Әр тілдегі басылымдар 3 мың дана таралыммен дайындалды. 30 мың жинақ 100 елдегі оқу орындарына, әдеби және ғылыми орталықтарға, сондай-ақ кітапхана қорларына жеткізілді.

Әр елдегі адамдар Абай ойларының Иоганн Гете, Махатма Ганди сияқты ұлы тұлғалармен параллельдігі мен үндестігін атап өтті. Абай өз шығармаларынан басқа шетел авторларының қазақ тіліне аудармаларын жасады.

Абай да композитор болған. Ол бүгінде танымал жиырмаға жуық әуендер жасады. Абай Құнанбаев бірнеше өлеңдерін әуенге салып, оның «Көзімнің қарасы» («Сен менің көзімнің қарашығысың», аударған Мария Петров) поэмаларына жазылған ән танымал болды.

Абайға мәңгілік естелік

Абай Шыңғыстау етегіндегі Жидебай ауылында жерленген. Абай мен философ Шәкәрімнің құрметіне қазақ халқының екі ұлы перзенттеріне деген сүйіспеншілік пен құрметті білдіретін екі мұнарадан тұратын кешен – кесене бой көтерді.

Сонымен қатар, 2022 жылғы 8 маусымда Қазақстан Президенті Абай ауданын құру туралы Жарлыққа қол қойды, онда оның мұрасын құрметтеу және ел дамуына қосқан үлесін ерекше атап өтті.

Абай күні – ұлы ақынды еске алу күні ғана емес, оның қазақ мәдениеті мен біліміне қосқан үлесі туралы ой елегінен өткізу, сондай-ақ оның Қазақстан тарихындағы маңызын атап өту уақыты.