Иманбай Жұбаев. 4 ай жұмыс істеген жеке радио. Қазақ радиосы – ыстық ұя
Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Қазақ радиосының 100 жылдығына орай белгілі журналист, Баубек Бұлқышев атындағы сыйлықтың иегері, 1990 жылдары «Жастар мен балалар» редакциясының бас редакторы болған Иманбай Жұбаевпен әңгімелескен едік.
- Иманбай аға, журналистік жолыңыз қалай басталды?
- Қазақ Ұлттық университетінің журналистика факультетін 1983 жылы бітірдім. Жақсы студенттердің бірі болып оқыдым деп ойлаймын. Ол кез Кеңес үкіметінің заманы ғой, қазіргідей емес, балл бойынша білімің бағаланатын еді. Жан-жақтан «осындай маман керек» деген ұсыныстар келетін. Соны жазып, тақтаға іліп қоятын.
- Қазіргі кездегі жұмыс орындары жәрмеңкесі секілді ғой?
- Солай деуге де болады. Мысалы, «Көкшетаудың облыстық газетінде 1 орын бар», «Шалқар» газетінде бір орын бар» деген секілді ғой. Содан өз шамаңа қарай және қайда барғың келетінін ойластырып, таңдайсың. Егер бір орынға екі студент таласып қалған жағдайда – кімнің балы жоғары, сол алады. Журналистика факультетін 50 студент бітіреміз. Ол кездегі тәртіп солай еді. Жыл сайын 50 адам қазақ бөлімін, 50 адам орыс бөлімін бітіріп шығады. Сол қазақ бөліміндегі 50 студенттің балл бойынша төртінші орнында мен тұрдым.
Күнде жаңағы вакансия жазылған тақтаға қарап жүреміз. Бір күні «Гостелерадио Казахская ССР. Вакансия – редактор, 1 бірлік» деп қойыпты. Ол кезде бәріне белгілі, Алматы – жабық қала болатын. Ал менің ойым осы Алматыда қалу еді. Мынау маған дөп келіп тұр. Оның үстіне менің оқығаным «Телерадио» кафедрасы, ол да болса көңілге демеу.
Ол кезде біздің декан Темірбек Қожекеев марқұм еді. Кафедра меңгерушіміз – Намазалы Омашұлы ағамыз. Вакансия таңдау болатын болды. Бәріміз аудиторияда отырмыз. Таңдау басталды. Балл бойынша бірінші Исатай Балмағамбетов деген жігіт еді. Соны шақырды. «Қайда барасың?» деп еді, «Туған жерге барамын» деді. Атыраудың жігіті еді, талассыз сол өзінің туған өлкесіне жолдама берілді.
Екінші орында Абдулхамит Досыбаев деген бізден үлкендеу жігіт еді, соны шақырды. «Сен қайда барғың келеді?» деді, ол бірден «Социалистік Қазақстанға» (қазіргі «Егемен Қазақстан» газеті – Е.Ж.) баратынын айтты. «Олардан шақыртуың бар ма?» деп еді, «Бар» деді. Сөйтсем, бұлар өздері қай жерде жұмыс істегісі келсе, сол жерден шақырту алдырады екен.
Үшінші орында Қырықбай Алдабергенов деген жігіт болды. Жақсы жігіт еді, жақында қайтыс болды. Еуразия университетінде профессор болған.
«Қырықбаев тұр – деді. – Ал қайда барасың?». Анау орнынан тұрды. «Қазтелерадиода бір орын бар екен, соған барсам деймін» - деді. Оның үстіне сол кездегі Телерадионың басшысы Хамит Хасенов марқұм еді, сол кісінің шақырту хатын да алып келіпті. Қожекеев бірден келісті. «Балы да жетеді, хатын алып келіпті, барсын» - деді. Мен қазіргі тілмен айтсам, шок болдым. Өзімді сол орынға әбден бекітіп тастағам ойша. Ал жағдай мынау. Әй, біттің ғой дедім. Басқа вакансияға дайындалған жоқпын.
Төртінші менмін ғой енді балл бойынша. «Жұбаев, тұр» деді. Сүмірейіп тұрдым орнымнан. «Ал қайда барасың?» Төмен қарап, үндемей тұрмын. «Оу, қайда барасың, айтсайшы енді, толып тұр ғой мына жерде барғың келген жаққа жібереміз». Содан айттым, «Аға, мен жаңағы Алдаберген таңдаған Гостелерадиодағы вакансияға барғым келген еді. Соның реті келмейтін бастанды...» - дедім. «Енді ана Қырықбаев алып қойды ғой. Балың жетпеді. Енді маған не дейсің? Басқасын таңда!» - деді Темірбек ағай. «Аға, басқасына дайындалған жоқ едім» дедім.
Бір минуттай үнсіздік болды аудиторияда.
Осы кезде біздің әңгімеге Намазалы аға араласты. Әлі күнге екеуінің әңгімесі де, әрекеттері де көз алдымды. Намазалы аға: «Темке?» - деді. Темірбек аға қасында отырған Намазалыға оқшырая қарап, «Ау?» деді. «Осы телерадио кафедрасын ашқан сіз емес пе?» - деп сұрады. «Иә, мен аштым!» «Дұрыс. Ал мына Жұбаев деген бала үшінші курстан бастап, сол кафедрада оқып келеді». «Ал? Оқыса дұрыс екен, енді маған не дейсің?». «Соны айтып отырмын ғой. Бұл өзі менің шәкіртім. 5-ке қорғап отыр. Алдаберген Қырықбаевқа ешқандай дауым жоқ. Ол да жақсы оқитын жігіт. Бірақ қараңызшы, Темке, әділдік болуы керек қой. Қырықбаев «Журналистика тарихы» кафедрасында оқыды, ал Жұбаев таза телерадионың маманы», - деді Намазалы аға. «А?» деп қалды сол кезде Темірбек Қожекеев. «Енді осы дұрыс па? Телерадио мына баланың орны ғой», - деді Омашев. «Әй, шынында, Қырықбаев, сен мұнда не істеп жүрсің? Сен ғалым болатын адамсың ғой. Хатты мынаған бер, бұл балаға обал болады», - деді Темірбек Қожекеев. Сөйтіп менің журналистік тағдырымды шешкен Темірбек аға мен Намазалы ағамыз еді.
- Содан телерадиоға келдіңіз?..
- Иә, келдім. Кафедрадан жолдама берді. 1983 жылы қарашада Қазақ радиосына қызметке келдім. Бұған дейін де оқып жүрген кезде радиоға тәжірибеден өтуге келіп жүретінмін. Ол кезде де «Жастар мен балалар» редакциясынан өтетін едім. Бәрі таныс. Келген бетте бәрі де бізге келесің деді. Басшысы Қасымхан Ерсарин ағамыз еді. Орталарына сіңіп кеттім.
Редакция «Жастар мен балалар» деп аталғанымен, екітілді еді. Қазақшасында 14 хабар, орысшасында 14 хабар дайындалатын.
Бағдарлама реті өте жақсы ойластырылған болатын. 3 жастан бастап жастарға дейінгі аралықты қамтиды. Редакцияда ерекше дәстүр бар екен. Жаңадан келген журналисті бірден «Ұшқын» бағдарламасына, яғни жастар бағдарламасына жібермейді. Әуелі «Пионер серігі» дегенге жібереді. Ол – 6-7 сыныптағы балалардың танымына негізделген бағдарламалар. Мені соған жіберді. Екі жылдай сол жерде жұмыс істедім. Одан кейін мені «Өрендер» бағдарламасына ауыстырды. Ол – 9-10 сыныптағы жастардың танымына негізделген екен. Ол жерде бір жылдай істегеннен кейін ғана мені «Ұшқынға» жіберді. Радиоға келген жас журналистің «Ұшқында» істеуі – арман. Білесің бе, сол кезде, ең рейтингі жоғары бағдарлама осы «Ұшқын» болатын. «Ұшқында» екі жыл істегеннен кейін мені бөлім меңгерушісі етіп сайлады.
- Ол кезде қазіргідей ешкіммен ақылдаспай-ақ тағайындай салу жоқ қой?
- Иә, тағайындау деген болмайтын. Көбінде редакцияның шешімімен, әріптестердің ұсынысымен сайлайтын. 1990 жылдары бізге Сағат Әшімбаев марқұм төраға болып келген еді. Келген соң барлық редакция басшыларын шақырып, танысып, кімдермен жұмыс істейтінін біледі ғой. Ол кезде Қасымхан Ерсарин ағамыз да зейнетке жақын қалған еді. Жиналыстардың бірінде «Ұшқын» жайлы пікір білдіріп, Сағат ағаның көңілінен шыққан болуым керек, бұл – бірінші себеп. Екінші себеп, сол кезде Жоғарғы кеңестің сессиясы болатын. Онда дәстүрге айналған бір жайт бар еді. Ол – министрлік пен ведомство басшылары келіп, мәжілістен есеп алатын. Есеп алуға қатысатын БАҚ өкілдерінен арнайы топ құратын. Радионың атынан мен баратын болдым. Ол кезде қазіргідей топырлаған журналист жоқ. Бірнеше газет пен бір телеарна, бір радио ғой.
Есеп алу отырысына келдік. Ол кезде радионың басшысы Қуаныш Орманов деген кісі, қазір Қостанайда тұрады. Ол кісі маған, «Бүгінгі жиында біздің төраға (Сағат Әшімбаев – Е.Ж.) есеп береді, содан кейін шағын сұқбат береді, сол сұқбатты жазып аласың», - деп тапсырды. Сағат ағамыз мінберде қатты қызынып сөйледі, терлеп кетті. Мінберден түскеннен кейін, оған ескертілген, журналистерге пікір беру туралы. Қасымызға келді. «Далаға шығайық», - деді. Еріп жүрмін. «Атың кім?». «Иманбай». Аздан соң бізге сұқбат берді. Кетіп бара жатып, «Радиодан берілетін кезде маған айтарсың» деп, үйінің нөмірін берді. Әлі есімде Алматының Самал жағында тұратын еді, 64-тен басталады екен нөмірі.
Хабарды дайындап, эфирге жіберетін кезде Сағат ағаның үйіне телефон соқтым. Мәулен мен Дәуреннің бірі алды тұтқаны. «Үйде қонақтар бар еді, әкем солармен отыр» деді. «Жарайды, осындай уақытта Сәкеңнің сұқбаты шығатын еді, соны ескерте салайын дегенмін» деп, эфирдің уақытын айттым.
Ертеңінде жұмысқа келсем, төраға шықырып жатыр деді. Бардым. Хабарымды тыңдапты. Ол кісі негізінен телеарнаның адамы ғой. «Мә, мына радионы бәрі тыңдайды екен ғой. Кешеден бері бәрі хабарласып, сұқбатыңды тыңдадық деп жатыр», - деді. Бір-екі рет кездескеніміз бар, мені танып қалған екен. Жағдайымды түгел сұрады. Осыдан бастап жақсы араласып кеттік.
Бұл – менің бас редакторлыққа ауысуыма екінші себеп болды ғой деп ойлаймын. Олай дейтінім, бір күні жиналыс барысында Қасымхан Ерсарин ағамызға ескертіп, әріптестердің қолдауымен мені «Жастар мен балалар» редакциясына бас редактор етіп сайлады. Маған ыңғайсыздау болды. Себебі радиоға келгеннен сол кісінің қоластында, сол кісінің бағыт-бағдар беруімен жұмыс істеп жүрдім ғой. Оның сыртында, ұстазымдай болып кеткен жан еді. Ол кезде телерадиодағы бағдарламалардың бас редакторлары үлкен адамдар еді. Мен ең жас бас редактор атандым. Сол кезде 29 жаста едім. Осы жайлы жазғым келген еді негізі. Сағат аға жайлы жазған кісілер көп қой. Шынымды айтсам, ұялдым.
- Қазір жастарға, балаларға арналған хабарлар, бағдарламалар жоқтың қасы. Сол кездегі «Жастар мен балалар» редакциясының бағыт-бағдары қандай еді?
- Жастар редакциясы болған соң, жастарға қатысты бір леп болуы керек қой. Өте көп идеялар ұсынатын едік. Ол кездің бір шектеуі – мәселе көтертпейтін. Халықтың ішінде, ел арасында әлеуметтік те, қоғамдық та мәселе жоқ деген мазмұнда хабарлар даярлататын еді. Міндетті түрде кез келген бағдарлама «КПСС Орталық комитетінің...» деп бастайсың. Қатып қалған стандарт сол еді. Біз осы шеңберді бұза бастадық. Жайлап мәселелер көтеретін болдық.
Ол кезде тек қана таспа еді. Тікелей эфир деген болмайтын. 1996 жылы жастар редакциясының бастамасымен тікелей эфир жүргізуді ұсындық. Әлі күнге дейін есімде, 1996 жылы 5 мамырда алғаш рет тікелей эфирге шықтық. Ол кезде баспасөз күні 5 мамыр болатын.
- Алғашқы тікелей эфирді кімдер жүргізіп еді?
- Нұржан Жалауқызы екеуміз бірге жүргізген едік. Бізден кейін «Насихат» бөлімі тікелей эфир жүргізуді бастады. Одан соң қалғандары да жайлап тікелей эфирге ауыса бастады.
- Сол кезде бірге істеген журналистер кімдер еді?
- Қасымхан Ерсарин ағамыздан көп нәрсе үйрендім. Бағыт-бағдар беріп отыратын. Қызық болғанда ол кезде адамдар бір-бірінен ру сұраспайтын. Қасымхан аға зейнетке шығып, жұмыстан кеткенен кейін ғана мен ол кісі екеуміздің бір рудан екенімізді білдім. Қасымхан ағаның бір ерекшелігі, өзі егде жасқа кеп қалса да, маңайына өңшең жастарды топтастырған еді. Мен келдім, жаңағы Нұржан Жалауқызы, ол кезде Сұраншиева деген фамилиямен жүретін, сосын Қымбат Әбділда, Бақыт Досымов, Махмет Түменбаев, Мелдебек Айтаев, Кенжебек Жармұхамбет, Азамхан Егенбаев, Қанат Қайым, Қатира Жәленова, Қаршыға Есімсейітова қатарлы жастармен бірге қызмет істедім.
Біздің редакция өте ұйымшыл болатын. Кез келген мереке, іс-шараларда дереу жиналып, ұйымдастырып жіберетін едік. Басқа редакциядағылар бізді «Қасекеңнің балалары» дейтін. Қасымхан ағаның беделі мықты еді, бізге қатысты біреу бір сөз айтса, соған өзі жауап беріп, ешкімге тиістірмейтін.
- Қазақ радиосында істеп жүріп, «Бай радио» атты радио ашқаныңызды білеміз, сол туралы айтыңызшы?
- Жаңа айттым ғой, 1983 жылы радиоға келдім деп. Содан 1992-ге дейін 8-9 жыл мен барлық баспалдақтан өттім. Қарапайым редакторлықтан бастап, бас редакторға дейінгі жолды жүрдім.
Бір күні қызық жағдай болды. Ол кезде бас редактормын. Радионың директоры Қуаныш Орманов ағамыз. Бір шаруалармен қабылдауына келдім. Келсем телеарнада режиссер болып істейтін Елжас Қасиманов деген жігіт бар еді, сол отыр екен. Орыстілді жігіт еді, Қуаныш аға мені көрді де, «кір, кір» деді. Кірсем, жаңағы жігіт Қуаныш ағаға ұрсып отыр. «Радионы қосып қалсам, сенің қызметкерлерің орысша хабар жүргізіп жатыр. Бұл не сұмдық?» - дейді.
Ол кезде үш-ақ радионүкте бар еді. Бірі – «Маяк», бірі – Бірінші бүкілодақтық радио «Московский», енді бірі –Шалқар радиосы. Енді қызықты қарасайшы, жаңағы бізде істейтін еврей жігіттер, Қазақ радиосының жилігін пайдаланып, әуе толқынына шығатын хабар ашып қойыпты. Содан Қуаныш ағамыз әлгі жігітке түсіндірді: «Біз тәуелсіздік алдық. Баяғы Кеңес үкіметі енді жоқ. Соған байланысты қазір әркімнің не істегісі келсе де еркі бар. Ол жігіттер министрлікпен келісіп, өздері қалаған нәрсесін ашып алған», - деді директор. Қасиманов та болмайды, «Онда неге ол жерде қазақша жүрілмейді? Қазақ жоқ қой?!», - деді. «Ә, ол енді басқа мәселе», - деді Қуаныш Орманов ағамыз. Жаңағы айтып отырған өз қоластымда істейтін еврейлер еді. «Неге біз де ашпасқа?», - деген ой менің де басыма сарт ете қалды.
Сонымен біраз жігіттермен сөйлесіп, біз де жиілікті пайдаланып, хабар ашайық деген ой келді. Ол кезде «Гүлжан-тв» деген, тағы бірнеше жекелеген ақпараттық ресурстар болды. Бірақ оларда жеке жиілік жоқ екен. Гүлжан апайдың да ашып қойғаны болмаса, каналы жоқ. Маған онысы емес, жарғысы керек еді. Сұрап алып, радиоға негіздеп, қайта өңдеп шықтым. Бәрін дайындаған соң Қуаныш ағаға айттым, «Бәрін дайындадым, неге біз де ана еврейлер секілді пайдаланбаймыз?». Ол кезде телерадиокомитетінің төрағасы Ғаділбек Шалахметов болатын. Ол кісі де қолдады. Енді, бәрі қолдап отырса, ашпағанда не істейміз? Аштық. Атауын «Бай радио» деп қойдық. Бірақ өзінің жеке жиілігі жоқ, Қазақ радиосының жиілігін пайдаланамыз. 45 минут уақыт берді. Таңғы 6:45-тен басталады эфиріміз.
- Оның Қазақ радиосынан қандай да бір айырмашылығы болды ма сонда?
- Иә, дұрыс айтасың, бұл радио Қазақ радиосының форматын қайталамау керек. Ол кездегі ақпараттың бәрі қасаң еді. Белгілі бір шеңбердің ішінде ғана қайнайтын. Содан жаңаша формат іздедік. Әуелі ақпараттық-сазды болуы керек және үш тілде хабар тарататын болсын деп келістік. Сонымен жаңағы өзімізге тиесілі уақытта хабар таратуды бастап кеттік.
- 1992 жылдар - тарихи тұрғыда аласапыран болып жатқан кез. Жекеменшік радионы қойып, мемлекеттік ақпарат көзіне қаржы табу қиын кез болды ғой. Сіз қаржыны қалай таптыңыз?
- Ғаділбек Шалахметов пен Комитет басшыларымен келісімшарт жасадық. Ол маған Қазақ радиосының жиілігін 3 ай тегін пайдалануға келісім берді. Бірақ, қалғанына ақшаны өзің тауып ал деді. Тырнаштап жүріп, 3 миллион сом – рубль беретін демеуші таптық. Әуелі олар бізге 1 миллионын берді, қалғанын алдағы уақытта беретін болып келістік. Ол кезде бұл үлкен сома еді. Қалай тапқанымыз ұзақ әңгіме, енді. Таңбамызды жасаттық, радиодан жеке кабинет берді, құжаттық бланкамыз бар, кәдімгі жұмыс істей бастадық.
- «Жастар мен балалардағы» қызметіңізді қоса алып жүрдіңіз бе?
- Иә, ол жұмысты да істеп жүрдім. Бір сөзбен айтқанда, екеуінде де бас редактормын. Бар қабілетімізді салдық. Жұрттың бәрі тыңдайтын радио болды. Әлі күнге есімде, 1992 жылы 10 тамызда біз «Бай радионы» эфирге шығардық.
- Бір редакцияда бас редакторсыз, енді бір радио ашып алдыңыз. Ал телеарнаға қалай кетіп қалып жүрсіз?
- Сүйтіп жұмысымыз жүріп, енді бір ізге түсе бастаған кезде, бір күні телеарна басшысының орынбасары Виктор Фогт деген жігіт мені шақырды. Мені шақыратындай орны жоқ еді, сонда да болса бардым. «Сіз телеарнадағы жаңалықтар бөліміне ауысасыз ба?» - дейді әлгі орынбасар. Тура сол жылы қыркүйекте Шерхан аға төраға болып келген еді. Шерағаң келген соң бұрыннан «Қазақстан» деп шығатын жаңалықтарды «Шарайна» деп өзгерткен. Енді жаңалықтар бөлімінің құрамын өзгерткісі келген болу керек, орынбасарының сөзінен соны байқап отырмын. «Біз атауын өзгерттік, енді бас редакторын ауыстырсақ па дейміз. Біз сені ұсындық, Шерағаң мақұлдап отыр» - деді Виктор Яковлевич. «Білмеймін, - дедім. – «Жастар мен балаларда» бас редактормын, «Бай радиода» президентпін. Жұмысым жақсы». Ол да аса тақауырлаған жоқ, «ойланып көр» деді.
Ертеңінде жұмысқа келдім. Ойым телеарнаның ұсынысынан бас тарту. Викторға келсем, «Тоқтай тұр, жағдай басқаша болатын түрі бар. Қазір бас редакторға жолығайық» - деді. Бас редакторы – Рафаэль Жұмабаев марқұм еді. 12 жыл бойы Ұлттық арнаны басқарған. Сырттай білетін едім. Кірдік, ол кісі де мені сырттай таниды екен.
«Бақсам, бақа екен» дегендей, әңгіменің ұзын ырғасы былай болған екен. Бір лездемеде Шерхан аға бұларды бидайдай қуырған. Оның да себебі бар. Бір күні Шерағаң таңғы 7-де телвизорды қосады, содан 9-ға дейін тек қана орыс тілінде бағдарлама жүріледі. Мұны көріп Шерағаңның «мұрты тікірейеді» ғой. «Мыналар не істеп отыр?» «Комитетпен келісіп, осы уақытты алған» «Ойбай-ау, телеарнаның басшысы мен ғой, олар менен сұрамай қалай эфирге шығып жүр? Көзін құртыңдар! Дәл осындай форматта, дәл осы уақытта қазақ тіліндегі таңғы хабарды дайындаңдар!» - дейді ғой Шерхан ағамыз. Соны айтады да, екі апта уақыт береді. Рафаэль ағамыздың шырылдап отырғаны сол екен. «Шерағаң сенің «Бай радиоңды» тыңдайды екен. Мағанда сол радиоңның форматы ұнайды. «Шарайнаны» қоя тұр. Маған тура сол радионың теленұсқасын жасап берші» - дейді Рафаэль Жұмабаев. «Жарайды» дедім.
Бір күннің ішінде апыр-топыр таңғы бағдарлама жасап жібердік. Ол кезде «Таңшолпанға» ат қойылмаған. Тек қана «Таңғы» деп атадық. Бұлар тездет-тездет деп қоймаған соң, «Өз адамдарымды алып келіп жұмыс істейін» дедім. Олар келісті. Сонымен не керек, екі аптаның ішінде, 1992 жылы 14 желтоқсанда бағдарламаны ашатын болдық . Әлі атауы жоқ. Енді не істейміз? Рафаэль аға жүгіріп Шерағаңа кеткен. «Таңшолпан» деп атапты. Ағамыздың өзінің романындағы кейіпкер ғой. Жақсы дедік.
- «Бай радио» не болды?
- 1992 жылы 10 тамызда аштық қой радионы. Сол жылы желтоқсанда телеарнаға ауысып кеттім.
- Бар-жоғы төрт-ақ ай жұмыс істеді ме сонда?
- Солай болды. Телеарнаға кетіп қалған соң, мынаны не істейтінімді білмедім. Әрі жұмыста да түрлі сыпсың сөз жүре бастады. «Шерағаңның туысы шығар, соның командасымен келіпті» дегендей әңгіменің шет-жағасын естіп жүрдім. Шығармашылық ортада қызғаныш, күндестік деген дүниелер болып тұрады. Әйтпесе Шерағаң оңтүстіктен, мен – батыстанмын ғой.
Сонымен, «Бай радионы» қосымша алып жүрейін деп ойладым. Бірақ... тағы бір сөзді естіп қалдым. Ол сөз – «Ертең «Таңшолпанға» жарнама келеді, сол кезде Иманбай өз радиосына тартып кетпей ме?» деген қаңқу еді. Соны естіген соң радиодағы қыз-жігіттерге келіп айттым, «мынан жабамыз, аш құлақтан тыныш құлақ, артық әңгіменің керегі жоқ» дедім. Олар келісті. Сонымен «Бай радио» жабылды.
- Әңгімені Қазақ радиосына қарай қайта бұрайықшы. Қарапайым тілшіліктен редакция басшысына дейін көтерілдіңіз. Өзіңіз ең бір жалындап тұрған редакцияға келдіңіз. Бірақ басшылықта көп болмай, телеарнаға ауысып кеттіңіз. Егер радиода, редакцияда жүре бергеніңізде не істеуіңіз мүмкін еді?
- «Жастар мен балалар» редакциясында бірнеше бағдарлама шығатынын айтып едім ғой. Соның ішінде «Ұшқынның» атауын өзгерткім келген еді. Сонымен қатар, сол кездегі тәжірибеме, көрген-түйгеніме орай радио-қойылым жасамақшы болдым. Радио-портрет жасау ойымда болды. Әрине, бұларды өз шамамша жасадым. Бірақ, тұрақты, журналистердің бәрі меңгеретіндей деңгейге көтеру ойымда болып еді. Осы бағытта «Менің құрдастарым» деген хабар жүргіздім.
Жалпы 1988 жылдан бастап арыстарымызды ақтау басталды ғой. сол кезде алғашқы болып үн қосқан осы «Жастар мен балалар» редакциясы, соның ішінде «Ұшқын» бағдарламасы болды. «Ашық алаң» ток-шоуының алғашқы радио-нұсқасын біз бастаған едік. Қазақстанның алғашқы демократтары деп айтайын, Жасарал Қуанышалин, Дос Көшім және Әзімбай Ғали үшеуі, сосын Қуаныш Тазабеков деген жігіт пен Есіркеп Тоқтар деген азамат болды. Осы бесеуі біздің тұрақты спикерлеріміз еді. Алғашқы саясаттанушылар десек болады. Сол кезде бұлар ешкімнен жасқанбай эфирде мәселені ашық айтып, ашық сынайтын. Қазақ радиосы да оларға еркіндік беріп еді.
- Өзіңіздің алғашқы хабарыңыз есіңізде ме осы сарындағы?
- Әрине есімді. Небары 16 өлеңіне бола 18 жылға сотталып кеткен Шахан Мусин деген актер ағамыз болды. Алғашқы сұқбатым сол кісімен өтті. Сотталуына сылтау болған өлеңдерін эфирден оқып берді. Өз тағдырын айтты. Бұл бірінші. Екінші өз көңілімді марқайтар дүниені айтайын. Сол кезде «Азат» деген газет болған. Үнемі оқып, бақылап отырамыз. Бір күні қарасам, әлгі газетте бір мақала шығыпты. Мағынасы, Мұстафа Шоқайдың бүкіл түркі халықтарына арнап Берлинде сөйлеген сөзінің таспасы табылды дегенге келеді. Авторы – Қиял Сабдалин деп қойыпты. Өмір бойы «Азаттық» радиосының тілшісі болған. 2018 жылы қайтыс болды. Хабарластым. «Таспа менде бар» деді. Көрдім. Ұзақтығы 10 минут екен. Тыңдатты. Кәдімгі дауысы. Енді не істеу керек? Эфирге берейік дедім. «Өзіңіз түсіндіріп айтып, бір-екі ауыз пікір бересіз» - дедім. Келісті. Сол таспаны эфирге беру үшін эфирден бір сағаттық уақыт алдым. Әрине, өз қолымда тұрған дүние ғой. Еркін еді сол кезде. Эфирден не берем десең де ешкім аузыңнан қақпайтын.
Басшылыққа ескерттім, осындай дауыс табылды, эфирден берейін деп жатырмын деп. Тыңдады. 10 минуттық таспаның соңында, «Жақында коммунизм құриды» деген бір сөйлем бар еді, соны ғана алғызып тастап, басқасын сол қалпы бергізді. Қиял аға да өте жақсы түсіндіріп, талдап берді. Екінші өз шығармашылығымдағы риза болғаным осы Мұстафа Шоқайдың үнін ең алғашқы болып эфирден берген сәтім.
- Ол дауыс қазір радионың «Алтын қорында» бар ма?
- Болуға тиіс. Себебі мен сақтатып кеткемін.
Радиода істеп жүрген кезде Дінмұхамет Қонаев ағамыздан сұқбат алғым келді. Қалай жолығарымды білмей жүр едім, бір күні сап етіп Мардан Байділдаев деген этнограф ағамыз жолыға қалды. Ойымды сол кісіге айттым. «Жолы болар жігіттің жеңгесі алдынан шығар» дегендей, Мардан ағамыз, іздегенге сұраған бола қалды. Димаш ағамызбен жақсы таныс, аралас-құралас болып жүр екен. Байланыс орнатып берді. Сол кісінің арқасында Қонаевтан сұқбат алдым. Сол кезде Қонаевтың қазақша сөйлегенін бірінші рет көріп, таңқалдым. Біздің кезімізде бәрі орысша болды ғой. Содан мен де Қонаев тек орысша сөйлейтін шығар деп ойлайтынмын. Қазақшаға суай екен. 45 минуттық хабар жасадым сол сұқбаттың негізінде. Оны да «Алтын қорға» тапсырған едім. Бірақ қазір сол Қонаевтан алған сұқбатымды таппай жүрмін. Қорда жоқ.
Сол Қонаевтан алған сұқбатымның әсері болған болу керек, сол жылы Баубек Бұлқышев атындағы сыйлықты алдым. Бұл менің шығармашылық жолымдағы алғашқы сыйлығым еді.
- Журналистік салада «қолымнан келген бар мүмкіндікті пайдалана алдым, шығармашылық қуатымды толық жұмсадым» деп айта аласыз ба?
- Егер мен о баста «Насихат» редакциясына жұмысқа қабылдансам, бәлкім мүлде басқа болар ма еді. Ал «Жастар мен балалар» редакциясында өңшең жастар болған соң, мұндағы леп басқаша. Ең бастысы журналист ретінде ақпараттық шешімді іздеу, соған ұмтылу, әуелі соған үйрендім. Өзіміз пәтер жалдап жүріп, адамдардың баспасна мәселесін шешуші едік. Редакцияға келген хаттар қапшық-қапшық болып тұратын. Қасымхан Ерсарин аға біздің жұмыс істеуімізге өте үлкен мүмкіндік, барынша еркіндік беретін. Желтоқсаншылардың ақталуына, ақталған соң қайта қызмет етуіне көп жәрдем бердік.
- Жаңа бір сөзіңізде өзіңіз де айтып жатырсыз, мәселе көтертпейтін еді деп. Ал ұлттық ұғымына қалай қараушы еді? Ол кезде ұлтшылдық деген коммунистер үшін күйіп тұрған мәселе болды ғой. Қит етсе «ұлтшыл, ескіні аңсаушы» деген айып таға салу түк емес еді.
- 1985 жылға дейін шеңберден шыға алмай келдік қой. Кейде менің Горбачевқа рахмет айтқым келеді. Сол келген соң сәл жылмық болды. Барды бар, жоқты жоқ деп айта бастадық. 1988 жылдардағы арыстарымыздың ақталуы да сол Горбачевтің кезінде болды. Қарапайым ғана мәселе көтерудің өзі қиын еді. Бірақ, радиода ана ән берілмесін, мына күй эфирге жіберілмесін деген шектеу болған жоқ. Хабарымызға сай келетін әуенді бердік.
- Радио сізге не берді?
- Қазір жасым 60-қа келді. Кешегі 22 сәуірде 60 жасқа толдым. Осы 60 жылдағы менің қызметтік жолдағы алғашқы ыстық ұям осы Қазақ радиосы деп айта аламын. Абыроймен келіп, абыройлы қызмет атқарып, абыроймен кете білдім. Сол радиода өмірлік серігімді таптым, сол радиода жүрген кезде тұңғышымды сүйдім. Екі бөлмелі жатақхана болса да, алғашқы баспанамды радиода қызмет істеп жүргенде алдым. Бірге қызметтес болған жандардың талайы бақилық болды. Жалпы мен қызмет жолымда бақытты адаммын. Өте бір таза адамдармен, әділ адамдармен бірге қызмет істедім. Сол топпен, сол адамдармен бірге жұмыс істегенімді мақтан етемін.
- Ол кездегі басты мәселе не еді?
- Мысалы, апталық, не тәуліктік лездемені алайық. Дүйсенбі күні телеарна, сейсенбі күні радио лездеме өткізетін еді. Екеуіне де төраға қатысатын. Мың жерден қазақ радиосы, қазақ телеарнасы болсаң да, лездеме орыс тілінде өтетін. Өзім басқаратын «Жастар мен балалар» редакциясында 14 хабар шығады бір аптада. Бәрі қазақша, қазақ тілінде жүрілетін хабарлар. Хабар дайындайтын журналитің бәрі орысша білмейді. Ал лездеме – тек қана орысша өтеді. Лездемеде журналист хабары туралы қазақша ақпарат берсе, бірге істейтін орыстар айғайлайды, «не айтып жатқандарыңды біз де білуіміз керек» деп. Оларға қарсы сөз қайтару өте қиын болды.
Сол секілді, мысалы дүйсенбі күні апталық хабарлардың кестесін жасаймыз. Қазақ радиосы, қазақша жүретін хабар бәрі, бірақ кестені орысша жасауың керек. Одан бөлек, редакция ішілік, радионың, телеарнаның жиналыстарының барлығы тек қана орыс тілінде жүрілетін. Тіпті ортамызда бір орыс болмаса да орысша өтетін еді.
Бұл жағдай, жасырмай айтқанда, Шерағаң (Шерхан Мұртаза – Е.Ж.) келгеннен бастап сең бұзылды. Сол кезден бастап орыстар аяқтарын тартып, жайлап кете бастады. 1992-1994 жылдар арасындағы екі жылда Шерағаң біраз шаруа тындырып кетті телерадиода. Алайда, басшылыққа кездейсоқ адамдар келді де, барлығын қайтадан быт-шыт қылып жіберді ғой.